אודות מכון המחקר
החסידות המאוחרת נתפסה והוצגה במחקר כתנועה של התמסדות והתקבעות שאיבדה את הרנסנס החסידי הראשוני, ואף התנוונה. לאחרונה חלו שינויים במחקר והוצגו שיטות וגישות יותר מורכבות שמוצאות מאפיינים ייחודים לחסידות המאוחרת.
בזמן שהרבי הזקן [=הראשון] משטעפענעשט היה במסע האחרון שלו אל המעיינות, הוא עצר בסדיגורה. כשהוא עמד לעזוב, הוא נעמד עם רגל אחת על הקרקע ועם השנייה על הכרכרה וסיפר את המעשה הבא:
"כשריבונו של עולם רצה להחריב את בית המקדש, אף אחד מן המלאכים לא רצה לקחת על עצמו עבודה כזאת. וכשהגיע אל הס"מ, גם הוא לא רצה – הוא טען שלעתיד לבוא יידונו אותו על כך.
אז רבונו של עולם אמר לו שהוא ייתן לו שם סודי שאף אחד בעולם לא יכיר ועד שהשם לא יתגלה, הגאולה לא תוכל לבוא. רק הצדיק שבכל דור ידע על קיומו של השם, אבל הם לא ידעו את סוד השם, למרות שהם יעמלו בכל כוחותיהם לגלותו.
הידיעה על השם עוברת בירושה מצדיק לצדיק. הר"י הקדוש העביר זאת לבעש"ט, הבעש"ט למגיד – המגיד למלאך והמלאך לר' שלום מפרוהובישט."
הרבי משטפענעשט המשיך לספר: "מה עשה הסבא (ר' שלום)? – הוא החליט שהוא צריך להתחבר עם הס"מ. הוא הכין 'שפראנקעס' [לבושים מודרניים] ואמר לס"מ שהיותו רבי הוא רק משחק – ובאמת הוא מהחברה' שלו [ובכך] הוא מטעה את ההמון מאוד. פעם ר' שלום שאל אותו – 'אבל מה
בסופו של דבר יהיה איתנו – בסופו של דבר ישפטו אותנו [?]'. ענה לו הס"מ שהוא לא צריך לפחד. יש בידיו תעודת ביטוח – השם שאף אחד לא יכול לגלות.
הס"מ ור' שלום היו קרובים זה לזה עד שהס"מ חש שמישהו בשמים עובד עליו. הוא מייד חשד שזה היה ר' שלום. אבל הוא ראה מיד איך ר' שלום הולך לשוק וקונה ביצים ועוף מגויה אחת, מתמקח איתה ואז מעביר לה כסף – הוא מיד הפסיק לחשוד.
בסופו של דבר, הוא נתן לו את השם. כשעשה זאת, הס"מ ראה שהשמים זוהרים באור הגאולה ורצה להבין מהיכן זה מגיע ומהי הסיבה.
הוא חילק את העולם לשמונה חלקים והסיק שרוסיה היא המקור. הוא המשיך וחילק את רוסיה לשמונה חלקים המשיך לצמצם זאת אל הפלך של פרוהובישט.
הפלך חולק עוד וכך שוב ושוב – עד שהוא הגיע אל פרוהובישט, אל הרחוב בו התגורר ר' שלום, ועד לר' שלום בעצמו – ורצה לנקום בו. אולם ר' שלום לא פחד ממנו – וענה לו: 'אני לא מפחד ממך כלל – הנשמות של הילדים שלי יהיו גדולות יותר ממך – ואת הגופים שלהם הפקרתי [=הקרבתי] זה מכבר עד ביאת הגואל. ואם הגופים שלהם לא יוכלו לשאת זאת, הם ייסעו אל מעיינות המרפא.' "
י.פ.
מתתיהו ספעקטאר
חסיד בויאן
[הערה: השווה נוסח המעשה בכרם ישראל וכנסת ישראל = דרכי שלום, עמ' צא-צד]
When the first Stefaneshter Rebbe was en route to the therapeutic baths for the last time, he stopped over in Sadigora. While taking his leave, he stood with one foot on the ground and with the other on the carriage and told the following story:
When the Almighty wanted to destroy the Temple, none of the angels were willing to take on such a task. He even approached Satan (S"M) who also refused – he argued that in the future he would be held culpable.
Therefore, the Almighty promised him that he would give him a secret name that no one in the world would know of, and until the name was revealed, the final redemption would not come. Only the Tzaddik of every generation will know that the name exists but they would not know the secret of the name even though they would endeavor with all their might to uncover it.
The knowledge of the name was passed over from Tzaddik to Tzaddik. The Holy R"Y (Rabbi Yitzchak Luria, the Arizal) passed it over to the Besht, the Besht to the Maggid – the Maggid to the Malach and the Malach to R' Sholem Prohobishter.
The Stefaneshter continued to recount: What did the grandfather (R' Shalom) do – he made up his mind to associate with Satan? He donned "shprankess" [(modern dress?)] and told Satan that his acting as a Rebbe is only a front – in reality, he is one of his colleagues. And so, he dupes the masses. At one point R' Sholem however, asked him what-
will ultimately become of both of us – we will eventually both be judged. Satan (the S"M) replied that he did not need to be afraid as he had an insurance policy – a secret name that could not be vanquished.
Thus Satan (the S"M) and R' Sholem remained close colleagues until at one point Satan (the S"M) sensed that someone amongst the heavenly plane was conspiring against him. He soon suspected R' Shalom. But presently he saw R' Sholem go to the marketplace, buy a chicken and eggs from a non-Jewish woman, bargain with her, and then hand her money – and was soon no longer under suspicion.
In the end, he gave him the name. As he did so, Satan (the S"M) saw that the heavens were glowing with a light of redemption – and he wanted to know where it was coming from and for what reason.
He divided the world into eight parts and concluded that Russia was the source. He in turn divided Russia into eight parts and further narrowed it down to the governorate/province (gubernia) where Prohobisht was located.
The governorate was further divided and so on, time and again – until he settled upon Prohobisht, on the very street R' Shalom lived, and finally upon R' Shalom himself – and sought vengeance on him. But R' Shalom showed him no fear – and answered: I am not afraid of you – my children's souls will be greater than you – and their bodies I have long since sacrificed until Moshiach's arrival. And should their bodies will not be able to withstand it, they will travel to the therapeutic baths.
Y.F.
Mattisyahu Spektor
Boyaner Chossid
בשעת דער אלטער שטעפענעשטער איז דאס לעצטע מאל געפארען
אין די בעדער האט ער זיך אבגעשטעלט אין סאדאגארע. ווען ער
האט זיך {געזעגנעט} [געזעגענט] איז ער געשטאנען מיט איין פוס אויף דער
ערד און מיט דעם צווייטען פוס אויף דער קארעטע און האט
דערציילט די פאלגענדע מעשה:
בשעת דער אייבערשטער האט געוואלט חרוב מאכען דעם בית
המקדש האט קיינער פון די מלאכים נישט געוואלט זיך אונטערנעמען
אויף זיך אזא שטיקעל ארבייט. אז עס איז געקומען צום ס"ם
האט ער אויך נישט געוואלט – ער האט געטענ'עט אז לעתיד לבא
וועט מען אים דאך דן זיין.
האט דער אייבערשטער אים צוגעזאגט אז ער וועט אים געבען א
געהיימען שם און קיינער אויף דער וועלט וועט נישט וויסען פון דעם
שם און ביז דער שם וועט נישט אנטפלעגט ווערען וועט נישט די
גאולה נישט קענען קומען. נאר דער צדיק פון יעדען דור
וועט וויסען דאס דער שם עקסיסטירט אבער זיי האבען נישט געספעהעט
צו געווארע ווערען דעם סוד פון דעם שם חאטש זיי האבען
געהארעוועט מיט אלע זייערע כוחות אים אויסצוגעפונען.
די ידיעה פון דעם שם איז געגאנגען בירושה פון צדיק
צו צדיק. דער ר"י הקדוש האט עס איבערגעגעבען צום בעשט
דער בעשט צו דעם מגיד – דער מגיד צום מלאך און דער
מלאך צו ר' שלום פראהאבישטער.
דער שטעפענעשטער האט ווייטער דער ציילט: וואס האט געטון
דער זיידע (ר' שלום) – ער האט ביי זיך געפועלט דאס ער זאל
זיך חבר'ן מיט דעם ס"ם. ער האט זיך אנגעטון "שפראנקעס" [בגליון:]? (מאדערנע קליידער)]
און האט דעם ס"ם געזאגט דאס וואס ער איס א רבי
איז נאר א שפיל – אים אמת איז ער פון זיינע חברה לייט –
און ער נארט זיי גאר אָב. האט אים ר' שלום אמאל געפרעגט אבער וואס
וועט פארט פון אונס ביידע זיין דער תכלית – מען וועט אונס
דאך סוף כל סוף משפט'ן. האט אים דער ס"ם געענטפערט דאס
ער דארף נישט מורא האבען ער האט ביי זיך אין דער האנד
אזא פארזיכערונג – דעם שם וואס מען קען אים קיינמאל נישט
בייקומען.
דער ס"ם און ר' שלום זענען אלס געווארען היימישער ביז
דער ס"ם האט עפעס דערשפירט דאס ער ארבעט זיך עפעס אים
{המעל} [הימעל] {אנטקעגנ} [אנטקעגן] אים. איז ער באלד חושד געווען ר' שלום. זעט ער
אבער באלד ווי ר' שלום געט אים מארקט און קויפט איין ביי
א גויה אן עוף מיט אייער און האנדעלט מיט איר און גיט איר
געלד – איז ער באלד אראב פון דעם חשד.
דער סוף איז געווען דאס ער האט אים איבערגעגעבען דעם שם.
אזוי ווי ער האט דאס געטון האט דער ס"ם דעזען דערזען
דאס אים הימעל שיינט זיך שוין א ליכט פון גאולה – האט ער
געוואלט געווארע זיין פון וואנען עס נעמט זיך די סיבה.
האט ער איינגעטיילט די וועלט אויף 8 חלקים און אזוי ארויף איז
ער געפאלען דאס עס מוס שטאמען פון רוסלאנד. רוסלאנד
האט ער איינגעטיילט אויף 8 חלקים און עס אויסגעקומען דאס
די גובערניע ווי פראהאבישט איז.
די גובערניע ווייטער איינגעטיילט און אזוי איינמאל נאך דעם
אנדערען – ביז ער איז געקומען נאך פראהאבישט, דאס געסעל ווי ר' שלום
האט געווינט און ביז אויף ר' שלום אליין – און האט זיך געוואלט נוקם זיין אויף אים.
אבער ר' שלום האט נישט מורא געהאט פאר אים – און האט אים
געענטפערט: איך האב פאר דיר נישט קיין מורא – מיינע קינדער'ס
נשמות וועלען זיין גרעסער פאר די – און זייערע גופות בין האב איך שוין
מפקיר געווען לאנג עד ביאת גואל און אויב די גופות וועלען עס נישט אויס האלטען
וועלען זיי קענען פארען אין די ווארם בעדער.
י. פ) מתתי' ספעקטאר
באיאנער חסיד
בזמן שהרבי הזקן [=הראשון] משטעפענעשט היה במסע האחרון שלו אל המעיינות, הוא עצר בסדיגורה. כשהוא עמד לעזוב, הוא נעמד עם רגל אחת על הקרקע ועם השנייה על הכרכרה וסיפר את המעשה הבא:
"כשריבונו של עולם רצה להחריב את בית המקדש, אף אחד מן המלאכים לא רצה לקחת על עצמו עבודה כזאת. וכשהגיע אל הס"מ, גם הוא לא רצה – הוא טען שלעתיד לבוא יידונו אותו על כך.
אז רבונו של עולם אמר לו שהוא ייתן לו שם סודי שאף אחד בעולם לא יכיר ועד שהשם לא יתגלה, הגאולה לא תוכל לבוא. רק הצדיק שבכל דור ידע על קיומו של השם, אבל הם לא ידעו את סוד השם, למרות שהם יעמלו בכל כוחותיהם לגלותו.
הידיעה על השם עוברת בירושה מצדיק לצדיק. הר"י הקדוש העביר זאת לבעש"ט, הבעש"ט למגיד – המגיד למלאך והמלאך לר' שלום מפרוהובישט."
הרבי משטפענעשט המשיך לספר: "מה עשה הסבא (ר' שלום)? – הוא החליט שהוא צריך להתחבר עם הס"מ. הוא הכין 'שפראנקעס' [לבושים מודרניים] ואמר לס"מ שהיותו רבי הוא רק משחק – ובאמת הוא מהחברה' שלו [ובכך] הוא מטעה את ההמון מאוד. פעם ר' שלום שאל אותו – 'אבל מה
בסופו של דבר יהיה איתנו – בסופו של דבר ישפטו אותנו [?]'. ענה לו הס"מ שהוא לא צריך לפחד. יש בידיו תעודת ביטוח – השם שאף אחד לא יכול לגלות.
הס"מ ור' שלום היו קרובים זה לזה עד שהס"מ חש שמישהו בשמים עובד עליו. הוא מייד חשד שזה היה ר' שלום. אבל הוא ראה מיד איך ר' שלום הולך לשוק וקונה ביצים ועוף מגויה אחת, מתמקח איתה ואז מעביר לה כסף – הוא מיד הפסיק לחשוד.
בסופו של דבר, הוא נתן לו את השם. כשעשה זאת, הס"מ ראה שהשמים זוהרים באור הגאולה ורצה להבין מהיכן זה מגיע ומהי הסיבה.
הוא חילק את העולם לשמונה חלקים והסיק שרוסיה היא המקור. הוא המשיך וחילק את רוסיה לשמונה חלקים המשיך לצמצם זאת אל הפלך של פרוהובישט.
הפלך חולק עוד וכך שוב ושוב – עד שהוא הגיע אל פרוהובישט, אל הרחוב בו התגורר ר' שלום, ועד לר' שלום בעצמו – ורצה לנקום בו. אולם ר' שלום לא פחד ממנו – וענה לו: 'אני לא מפחד ממך כלל – הנשמות של הילדים שלי יהיו גדולות יותר ממך – ואת הגופים שלהם הפקרתי [=הקרבתי] זה מכבר עד ביאת הגואל. ואם הגופים שלהם לא יוכלו לשאת זאת, הם ייסעו אל מעיינות המרפא.' "
י.פ.
מתתיהו ספעקטאר
חסיד בויאן
[הערה: השווה נוסח המעשה בכרם ישראל וכנסת ישראל = דרכי שלום, עמ' צא-צד]
When the first Stefaneshter Rebbe was en route to the therapeutic baths for the last time, he stopped over in Sadigora. While taking his leave, he stood with one foot on the ground and with the other on the carriage and told the following story:
When the Almighty wanted to destroy the Temple, none of the angels were willing to take on such a task. He even approached Satan (S"M) who also refused – he argued that in the future he would be held culpable.
Therefore, the Almighty promised him that he would give him a secret name that no one in the world would know of, and until the name was revealed, the final redemption would not come. Only the Tzaddik of every generation will know that the name exists but they would not know the secret of the name even though they would endeavor with all their might to uncover it.
The knowledge of the name was passed over from Tzaddik to Tzaddik. The Holy R"Y (Rabbi Yitzchak Luria, the Arizal) passed it over to the Besht, the Besht to the Maggid – the Maggid to the Malach and the Malach to R' Sholem Prohobishter.
The Stefaneshter continued to recount: What did the grandfather (R' Shalom) do – he made up his mind to associate with Satan? He donned "shprankess" [(modern dress?)] and told Satan that his acting as a Rebbe is only a front – in reality, he is one of his colleagues. And so, he dupes the masses. At one point R' Sholem however, asked him what-
will ultimately become of both of us – we will eventually both be judged. Satan (the S"M) replied that he did not need to be afraid as he had an insurance policy – a secret name that could not be vanquished.
Thus Satan (the S"M) and R' Sholem remained close colleagues until at one point Satan (the S"M) sensed that someone amongst the heavenly plane was conspiring against him. He soon suspected R' Shalom. But presently he saw R' Sholem go to the marketplace, buy a chicken and eggs from a non-Jewish woman, bargain with her, and then hand her money – and was soon no longer under suspicion.
In the end, he gave him the name. As he did so, Satan (the S"M) saw that the heavens were glowing with a light of redemption – and he wanted to know where it was coming from and for what reason.
He divided the world into eight parts and concluded that Russia was the source. He in turn divided Russia into eight parts and further narrowed it down to the governorate/province (gubernia) where Prohobisht was located.
The governorate was further divided and so on, time and again – until he settled upon Prohobisht, on the very street R' Shalom lived, and finally upon R' Shalom himself – and sought vengeance on him. But R' Shalom showed him no fear – and answered: I am not afraid of you – my children's souls will be greater than you – and their bodies I have long since sacrificed until Moshiach's arrival. And should their bodies will not be able to withstand it, they will travel to the therapeutic baths.
Y.F.
Mattisyahu Spektor
Boyaner Chossid
בשעת דער אלטער שטעפענעשטער איז דאס לעצטע מאל געפארען
אין די בעדער האט ער זיך אבגעשטעלט אין סאדאגארע. ווען ער
האט זיך {געזעגנעט} [געזעגענט] איז ער געשטאנען מיט איין פוס אויף דער
ערד און מיט דעם צווייטען פוס אויף דער קארעטע און האט
דערציילט די פאלגענדע מעשה:
בשעת דער אייבערשטער האט געוואלט חרוב מאכען דעם בית
המקדש האט קיינער פון די מלאכים נישט געוואלט זיך אונטערנעמען
אויף זיך אזא שטיקעל ארבייט. אז עס איז געקומען צום ס"ם
האט ער אויך נישט געוואלט – ער האט געטענ'עט אז לעתיד לבא
וועט מען אים דאך דן זיין.
האט דער אייבערשטער אים צוגעזאגט אז ער וועט אים געבען א
געהיימען שם און קיינער אויף דער וועלט וועט נישט וויסען פון דעם
שם און ביז דער שם וועט נישט אנטפלעגט ווערען וועט נישט די
גאולה נישט קענען קומען. נאר דער צדיק פון יעדען דור
וועט וויסען דאס דער שם עקסיסטירט אבער זיי האבען נישט געספעהעט
צו געווארע ווערען דעם סוד פון דעם שם חאטש זיי האבען
געהארעוועט מיט אלע זייערע כוחות אים אויסצוגעפונען.
די ידיעה פון דעם שם איז געגאנגען בירושה פון צדיק
צו צדיק. דער ר"י הקדוש האט עס איבערגעגעבען צום בעשט
דער בעשט צו דעם מגיד – דער מגיד צום מלאך און דער
מלאך צו ר' שלום פראהאבישטער.
דער שטעפענעשטער האט ווייטער דער ציילט: וואס האט געטון
דער זיידע (ר' שלום) – ער האט ביי זיך געפועלט דאס ער זאל
זיך חבר'ן מיט דעם ס"ם. ער האט זיך אנגעטון "שפראנקעס" [בגליון:]? (מאדערנע קליידער)]
און האט דעם ס"ם געזאגט דאס וואס ער איס א רבי
איז נאר א שפיל – אים אמת איז ער פון זיינע חברה לייט –
און ער נארט זיי גאר אָב. האט אים ר' שלום אמאל געפרעגט אבער וואס
וועט פארט פון אונס ביידע זיין דער תכלית – מען וועט אונס
דאך סוף כל סוף משפט'ן. האט אים דער ס"ם געענטפערט דאס
ער דארף נישט מורא האבען ער האט ביי זיך אין דער האנד
אזא פארזיכערונג – דעם שם וואס מען קען אים קיינמאל נישט
בייקומען.
דער ס"ם און ר' שלום זענען אלס געווארען היימישער ביז
דער ס"ם האט עפעס דערשפירט דאס ער ארבעט זיך עפעס אים
{המעל} [הימעל] {אנטקעגנ} [אנטקעגן] אים. איז ער באלד חושד געווען ר' שלום. זעט ער
אבער באלד ווי ר' שלום געט אים מארקט און קויפט איין ביי
א גויה אן עוף מיט אייער און האנדעלט מיט איר און גיט איר
געלד – איז ער באלד אראב פון דעם חשד.
דער סוף איז געווען דאס ער האט אים איבערגעגעבען דעם שם.
אזוי ווי ער האט דאס געטון האט דער ס"ם דעזען דערזען
דאס אים הימעל שיינט זיך שוין א ליכט פון גאולה – האט ער
געוואלט געווארע זיין פון וואנען עס נעמט זיך די סיבה.
האט ער איינגעטיילט די וועלט אויף 8 חלקים און אזוי ארויף איז
ער געפאלען דאס עס מוס שטאמען פון רוסלאנד. רוסלאנד
האט ער איינגעטיילט אויף 8 חלקים און עס אויסגעקומען דאס
די גובערניע ווי פראהאבישט איז.
די גובערניע ווייטער איינגעטיילט און אזוי איינמאל נאך דעם
אנדערען – ביז ער איז געקומען נאך פראהאבישט, דאס געסעל ווי ר' שלום
האט געווינט און ביז אויף ר' שלום אליין – און האט זיך געוואלט נוקם זיין אויף אים.
אבער ר' שלום האט נישט מורא געהאט פאר אים – און האט אים
געענטפערט: איך האב פאר דיר נישט קיין מורא – מיינע קינדער'ס
נשמות וועלען זיין גרעסער פאר די – און זייערע גופות בין האב איך שוין
מפקיר געווען לאנג עד ביאת גואל און אויב די גופות וועלען עס נישט אויס האלטען
וועלען זיי קענען פארען אין די ווארם בעדער.
י. פ) מתתי' ספעקטאר
באיאנער חסיד
החסידות המאוחרת נתפסה והוצגה במחקר כתנועה של התמסדות והתקבעות שאיבדה את הרנסנס החסידי הראשוני, ואף התנוונה. לאחרונה חלו שינויים במחקר והוצגו שיטות וגישות יותר מורכבות שמוצאות מאפיינים ייחודים לחסידות המאוחרת.