אודות מכון המחקר
החסידות המאוחרת נתפסה והוצגה במחקר כתנועה של התמסדות והתקבעות שאיבדה את הרנסנס החסידי הראשוני, ואף התנוונה. לאחרונה חלו שינויים במחקר והוצגו שיטות וגישות יותר מורכבות שמוצאות מאפיינים ייחודים לחסידות המאוחרת.
בשנה האחרונה לפני פטירתו, בדרכו למרחצאות [לטיפול], הרבי משטפנשט, היה בסדיגורא. כשהוא נפרד מהרבי מסדיגורה הוא נעמד עם רגל אחת על הכורסה ועם השניה על הארץ וסיפר את המעשה הבא:
כשרבונו של עולם רצה להחריב את בית המקדש בא סמאל [השטן] ולא רצה לאפשר לו לעשות זאת, כי היה נראה לו שלא יצא לו שום דבר מכך – הרי כך או כך יאשימו וישפטו אותו על חורבן בית המקדש. אבל רבונו של עולם עשה כרצונו ובית המשפט נחרב.
לבית המקדש נשאר רק שם אחד; שם קדוש בלתי-נתפס; שם שרבונו של עולם אמר עליו שלעולם אף בן-אדם או יצור אחר לא ידע עליו אלא רק צדיק הדור ידע שהוא קיים. לאחר החורבן, הידיעה שיש שם כזה נמסרה מצדיק אחד לשני [וכן הלאה], אבל אף אחד לא יכול היה לגלות אותו. ידיעת השם הועברה [בסופו של דבר] לבעש"ט – וממנו למגיד.
ר' שלום מפרובישט רצה מאוד לגלות את הסוד של השם אז הוא החל להתחבר עם הבעל-דבר [=השטן] ונעשה כמו מחותן שלו – עד שהוא גילה לו את סוד השם, ואז ר' שלום השתמש בשם הקדוש לעשות מופתים. בשמים רדפו [את השטן] בעוצמה בגלל שגילה את הסוד. אולם, סמאל לא זכר אפילו למי הוא גילה את הסוד – בכזו ערמומיות רימה אותו ר' שלום! אז החל סמאל להטיל גורלות. ראשית, הוא חילק את העולם לחלקים, חלק חלק עד שהגיע לרוסיה. בהמשך הגיע עד פרובישט, ואחר-כך לרחוב בו התגורר ר' שלום – ובסופו של דבר הגיע עד ר' שלום בעצמו. כשסמאל התעמת איתו על כך שרימה אותו, ענה לו ר' שלום: "אני לא ירא ממך ואם אתה רוצה לפגוע בנשמות ילדי – דע שהעיירות שלהם יגנו עליהם, ובנוגע לגופם – לשם כך יש מעיינות חמים." אף על פי כן, ר' שלום נפטר בשנה זו.
הרבי משטפנשט סיפר את הסיפור הזה, התיישב בכורסה והלך אל המעיינות. הוא נפטר באותה השנה.
י.פ.
מאטעס העלרער
חסיד בויאן
The last year before he passed away, while traveling the baths, the Shtefeneshter stopped in Sadagura. When he took leave from the Sadagurer he stood with one foot on the coach and the other on the ground and told the following story:
When the Master of the World wanted to destroy the Holy Temple Satan came and did not want to allow Him to do this since it seemed to him that he would gain nothing from it – they would blame and judge him for the destruction of the Holy Temple anyway. But the Master of the World nevertheless did what he wished, and the Holy Temple was destroyed.
One [divine] name remained from the Holy Temple – A holy incomprehensible name, which the Master of the World said no man or creature will ever know about the name except the [greatest] saint of the generation will know that it exists. After the destruction, one saint of the generation gave over to the next saint of the generation the information that there is such a name but no one could reveal it. The information about the name was given over to the Besht and from him to the Magid.
R. Shalom Prohobishter greatly desired to discover the secret of this name. So he began to befriend Satan (the ba’al davar) and became so close to him that he revealed to him the secret of the name. And R. Shalom performed miracles through the name. In heaven they persecuted [Satan] greatly for having revealed the secret. However, Satan (s[amach] m[em]) did not remember to whom he had revealed the secret – that is how cleverly R. Shalom tricked him.
So Satan cast lots. First, he divided up the world into portions, portions by portion, until he arrived at Russia, then at Prohobisht, then at the street where R. Shalom resided, and then at R. Shalom himself. When Satan confronted him as to why he had tricked him, R. Shalom replied “I am not afraid of you and if you wish to harm the souls of my children, their shtetls will protect them. As for their bodies, there are hot baths for that.” However, R, Shalom nevertheless passed away that year.
The Shtefeneshter told this story and sat down in the coach and went off to the baths. He passed away that same year.
I.F.
Mates Heller
Boyaner Hasid
אים לעצטען יאר פאר זיין הסתלקות איז דער {שטעפעשטער} [שטעפענעשטער]אויף דען וועג אין די בעדער געווען אין סאדאגארא.
בשעת ער האט זיך געזעגנעט מיט דעם סאדאגארער איז ער געשטאנען מיט איין {פון} [פוס] אויף דען פייטאן און דעם אנדערען פוס אויף דער ערד און האט דערציילט די מעשה:
אז דער רבונו של עולם האט געוואלט חרוב מאכען דעם בית המקדש איז געקומען דער ס"מ און האט נישט געוואלט צולאזען ווייל אים איז אוסגעקמען דאס ער וועטפון דעם גאר נישט האבען – מען וועט אים סיי ווי סיי {באשודיגען} [באשולדיגען] און משפט'ן פאר דעם חורבן בית המקדש. אבער דער רבונו של עולם האט פארט געטון זיינס, און דאס בית המקדש איז חרוב געווארען.
איין שם איז געבליבען פונ'ם בית במקדש – א הייליגע אומפארשטענדליכער שם וואס דער רבונו של אדם עולם האט געזאגט דאס קיין בן אדם אדער נברא ווערד אמאל וויסען פון דעם שם נאר דער צדיק הדור וועט וויסען דאס ער עקסיסטירט.
נאך דעם חורבן [איס] האט איין צדיק הדור איבערגעגעבען דעם אנדערען די ידיעה דאס עס איז פאראן {אזה} [אזא] שם אבער קיינער האט אים נישט געקענט מגלה זיין.
די ידיעה פון דעם שם איז איבערגעגעבען געווארען צום בעשט – פון אים צום מגיד.
ר' שלום פראהאבישטער האט שטארק געוואלט זיך דער=וויסען דעם סוד פון דעם שם. האט ער זיך אנגעהויבען צו חבר'ן מיט דעם בעל דבר און איז געווארען אזא נוענטער מחותן מיט אים – ביז ער האט אים מגלה [געווען]
דעם סוד פון'ם שם. און ר' שלום האט געטון מופתים מיט דעם שם. אויף דעם הימעל האט מען אים שטארק גערודפט {אלמאי} [הלמאי] ער האט מגלה דעם סוד געווען.
דער ס"ם האט אבער נישט געדענקט וועמען ער האט מגלה סוד געווען – {אזאו} [אזוי] קונסטיג [תיקון בכתב ידו של השל: קונציק] האט אים ר' שלום אבגענארט.
האט דער ס"ם געווארפען גורלות. ערשט האט ער איינגעטיילט די וועלט אין טיילען. יעדען טייל ביז ער איז געקומען נאך רוסלאנד. דערנאך נאך פראהאבישט דערנאך אין דער גאס וואו ר' שלום האט געוווינט – און דערנאך אויף ר' שלום אליין.
אז דער ס"ם האט אים פארגעשטעלט פארוואס ער האט אים אבגענארט האט ר' שלום געענטפערט איך האב נישט מורא פאר דיר: אויב די וועסט וועלען טשעפען די נשמות פון מיינע קינדער – וועלען זיי זייער שטעדטעל אליין באשטייען. און אויף גופים – דער צו איז דא הייסע בעדער.
אבער אין דעם יאר איז ר' שלום פארט נסתלק געווארען.
די מעשה האט דערציילט דער שטעפענעשטער און האט זיך אויבגעזעצט אויפגעזעצט אויף דעם פייטאן און אוועגגעפוהרען אין די בעדער. דעם יאר איז ער נסתלק געווארען.
י.פ)
מאטעס העלער
באיאנער חסיד
בשנה האחרונה לפני פטירתו, בדרכו למרחצאות [לטיפול], הרבי משטפנשט, היה בסדיגורא. כשהוא נפרד מהרבי מסדיגורה הוא נעמד עם רגל אחת על הכורסה ועם השניה על הארץ וסיפר את המעשה הבא:
כשרבונו של עולם רצה להחריב את בית המקדש בא סמאל [השטן] ולא רצה לאפשר לו לעשות זאת, כי היה נראה לו שלא יצא לו שום דבר מכך – הרי כך או כך יאשימו וישפטו אותו על חורבן בית המקדש. אבל רבונו של עולם עשה כרצונו ובית המשפט נחרב.
לבית המקדש נשאר רק שם אחד; שם קדוש בלתי-נתפס; שם שרבונו של עולם אמר עליו שלעולם אף בן-אדם או יצור אחר לא ידע עליו אלא רק צדיק הדור ידע שהוא קיים. לאחר החורבן, הידיעה שיש שם כזה נמסרה מצדיק אחד לשני [וכן הלאה], אבל אף אחד לא יכול היה לגלות אותו. ידיעת השם הועברה [בסופו של דבר] לבעש"ט – וממנו למגיד.
ר' שלום מפרובישט רצה מאוד לגלות את הסוד של השם אז הוא החל להתחבר עם הבעל-דבר [=השטן] ונעשה כמו מחותן שלו – עד שהוא גילה לו את סוד השם, ואז ר' שלום השתמש בשם הקדוש לעשות מופתים. בשמים רדפו [את השטן] בעוצמה בגלל שגילה את הסוד. אולם, סמאל לא זכר אפילו למי הוא גילה את הסוד – בכזו ערמומיות רימה אותו ר' שלום! אז החל סמאל להטיל גורלות. ראשית, הוא חילק את העולם לחלקים, חלק חלק עד שהגיע לרוסיה. בהמשך הגיע עד פרובישט, ואחר-כך לרחוב בו התגורר ר' שלום – ובסופו של דבר הגיע עד ר' שלום בעצמו. כשסמאל התעמת איתו על כך שרימה אותו, ענה לו ר' שלום: "אני לא ירא ממך ואם אתה רוצה לפגוע בנשמות ילדי – דע שהעיירות שלהם יגנו עליהם, ובנוגע לגופם – לשם כך יש מעיינות חמים." אף על פי כן, ר' שלום נפטר בשנה זו.
הרבי משטפנשט סיפר את הסיפור הזה, התיישב בכורסה והלך אל המעיינות. הוא נפטר באותה השנה.
י.פ.
מאטעס העלרער
חסיד בויאן
The last year before he passed away, while traveling the baths, the Shtefeneshter stopped in Sadagura. When he took leave from the Sadagurer he stood with one foot on the coach and the other on the ground and told the following story:
When the Master of the World wanted to destroy the Holy Temple Satan came and did not want to allow Him to do this since it seemed to him that he would gain nothing from it – they would blame and judge him for the destruction of the Holy Temple anyway. But the Master of the World nevertheless did what he wished, and the Holy Temple was destroyed.
One [divine] name remained from the Holy Temple – A holy incomprehensible name, which the Master of the World said no man or creature will ever know about the name except the [greatest] saint of the generation will know that it exists. After the destruction, one saint of the generation gave over to the next saint of the generation the information that there is such a name but no one could reveal it. The information about the name was given over to the Besht and from him to the Magid.
R. Shalom Prohobishter greatly desired to discover the secret of this name. So he began to befriend Satan (the ba’al davar) and became so close to him that he revealed to him the secret of the name. And R. Shalom performed miracles through the name. In heaven they persecuted [Satan] greatly for having revealed the secret. However, Satan (s[amach] m[em]) did not remember to whom he had revealed the secret – that is how cleverly R. Shalom tricked him.
So Satan cast lots. First, he divided up the world into portions, portions by portion, until he arrived at Russia, then at Prohobisht, then at the street where R. Shalom resided, and then at R. Shalom himself. When Satan confronted him as to why he had tricked him, R. Shalom replied “I am not afraid of you and if you wish to harm the souls of my children, their shtetls will protect them. As for their bodies, there are hot baths for that.” However, R, Shalom nevertheless passed away that year.
The Shtefeneshter told this story and sat down in the coach and went off to the baths. He passed away that same year.
I.F.
Mates Heller
Boyaner Hasid
אים לעצטען יאר פאר זיין הסתלקות איז דער {שטעפעשטער} [שטעפענעשטער]אויף דען וועג אין די בעדער געווען אין סאדאגארא.
בשעת ער האט זיך געזעגנעט מיט דעם סאדאגארער איז ער געשטאנען מיט איין {פון} [פוס] אויף דען פייטאן און דעם אנדערען פוס אויף דער ערד און האט דערציילט די מעשה:
אז דער רבונו של עולם האט געוואלט חרוב מאכען דעם בית המקדש איז געקומען דער ס"מ און האט נישט געוואלט צולאזען ווייל אים איז אוסגעקמען דאס ער וועטפון דעם גאר נישט האבען – מען וועט אים סיי ווי סיי {באשודיגען} [באשולדיגען] און משפט'ן פאר דעם חורבן בית המקדש. אבער דער רבונו של עולם האט פארט געטון זיינס, און דאס בית המקדש איז חרוב געווארען.
איין שם איז געבליבען פונ'ם בית במקדש – א הייליגע אומפארשטענדליכער שם וואס דער רבונו של אדם עולם האט געזאגט דאס קיין בן אדם אדער נברא ווערד אמאל וויסען פון דעם שם נאר דער צדיק הדור וועט וויסען דאס ער עקסיסטירט.
נאך דעם חורבן [איס] האט איין צדיק הדור איבערגעגעבען דעם אנדערען די ידיעה דאס עס איז פאראן {אזה} [אזא] שם אבער קיינער האט אים נישט געקענט מגלה זיין.
די ידיעה פון דעם שם איז איבערגעגעבען געווארען צום בעשט – פון אים צום מגיד.
ר' שלום פראהאבישטער האט שטארק געוואלט זיך דער=וויסען דעם סוד פון דעם שם. האט ער זיך אנגעהויבען צו חבר'ן מיט דעם בעל דבר און איז געווארען אזא נוענטער מחותן מיט אים – ביז ער האט אים מגלה [געווען]
דעם סוד פון'ם שם. און ר' שלום האט געטון מופתים מיט דעם שם. אויף דעם הימעל האט מען אים שטארק גערודפט {אלמאי} [הלמאי] ער האט מגלה דעם סוד געווען.
דער ס"ם האט אבער נישט געדענקט וועמען ער האט מגלה סוד געווען – {אזאו} [אזוי] קונסטיג [תיקון בכתב ידו של השל: קונציק] האט אים ר' שלום אבגענארט.
האט דער ס"ם געווארפען גורלות. ערשט האט ער איינגעטיילט די וועלט אין טיילען. יעדען טייל ביז ער איז געקומען נאך רוסלאנד. דערנאך נאך פראהאבישט דערנאך אין דער גאס וואו ר' שלום האט געוווינט – און דערנאך אויף ר' שלום אליין.
אז דער ס"ם האט אים פארגעשטעלט פארוואס ער האט אים אבגענארט האט ר' שלום געענטפערט איך האב נישט מורא פאר דיר: אויב די וועסט וועלען טשעפען די נשמות פון מיינע קינדער – וועלען זיי זייער שטעדטעל אליין באשטייען. און אויף גופים – דער צו איז דא הייסע בעדער.
אבער אין דעם יאר איז ר' שלום פארט נסתלק געווארען.
די מעשה האט דערציילט דער שטעפענעשטער און האט זיך אויבגעזעצט אויפגעזעצט אויף דעם פייטאן און אוועגגעפוהרען אין די בעדער. דעם יאר איז ער נסתלק געווארען.
י.פ)
מאטעס העלער
באיאנער חסיד
החסידות המאוחרת נתפסה והוצגה במחקר כתנועה של התמסדות והתקבעות שאיבדה את הרנסנס החסידי הראשוני, ואף התנוונה. לאחרונה חלו שינויים במחקר והוצגו שיטות וגישות יותר מורכבות שמוצאות מאפיינים ייחודים לחסידות המאוחרת.
