אודות מכון המחקר
החסידות המאוחרת נתפסה והוצגה במחקר כתנועה של התמסדות והתקבעות שאיבדה את הרנסנס החסידי הראשוני, ואף התנוונה. לאחרונה חלו שינויים במחקר והוצגו שיטות וגישות יותר מורכבות שמוצאות מאפיינים ייחודים לחסידות המאוחרת.
הרבי מצאנז שמע איש מפי איש שהאדמו"ר הזקן מבעלז, רבי ר' שלום זצ"ל [נ. 1855] סיפר [זאת] מיהודי אחד שהיה שם.
(1.)
כשר' חיים מצאנז שכב על ערש דווי הוא קרא לכל התלמידים שלו, בראשם ר' זינדעל, סבו של הרבי מבעלז. הוא בירך את ר' זינדעל: "עוד תזכה שיהיה לך בן כמוני". ר' זינדעל היה מופתע. "רבי – בזקנותי?" באותו הרגע, בתו הרבנית רבקה הענא צעקה – "אבא, אני מקבלת את ברכתך עלי".
(2.)
מכיוון שר' חיים מצאנז היה גאון גדול וצדיק, הבעש"ט התאמץ מאוד לעשותו אחד מתלמידיו. הוא ראה ברוח הקודש שאם הוא יעשה ממנו חסיד, המשיח יבוא. הוא הגיע לברודי עם עשרה תלמידים נבחרים לפגוש את ר' חיים. הוא מצא אותו מתקשה בפסקה מעץ חיים. ר' חיים הראה לו את הקושי. הבעש"ט אמר לו: "אתה לומד את החיצוניות – צריך לעיין בפנימיות". והסביר לו את כוונת האר"י הקדוש "וממלא כל הבית אורה" מכיוון שר' חיים ראה זאת הוא צעק: "יחי אדוני ומורי ורבי!"
והוא נהייה חסיד שלו [=של הבעש"ט]. לאחר מכן הוא הוביל אותו עם החבורה שלו מחוץ לבית.
הבעש"ט תהה על המעשה הגדול שהוא עשה כאן – שהפך כזה צדיק גדול וגאון לתלמיד שלו; הוא ירא שמא מתוך כך יגיע לגדלוּת [=גאווה] ושחס ושלום הוא וכל תלמידיו יאבדו, אז הוא חיפש עצה כיצד להפוך את ר' חיים בחזרה למתנגד.
בשוק היו סוסים. הבעש"ט הלך אל הסוסים וליטף והכה אותם. כשר' חיים זצ"ל ראה זאת הוא קרא: "אני לא מבין – זה לא בשבילי". ופסק מלהיות חסיד.
(3.)
עוד סיפר הר' מבעלז שהבעש"ט היה מגיע לברודי לעיתים קרובות ושעדיין, אפילו בימינו, קיים בברודי מרתף היין בו הבעש"ט תמיד שתה מי-דבש עם התלמידים שלו. כמו כן, תמיד כשהבעש"ט היה מגיע לשם הוא היה עושה מעשה כלשהו כדי לשמח את ר' חיים. הוא ידע שר' חיים נהנה אם הוא מוצא משהו בגינו אפשר לצחוק על הבעש"ט. לכן, הבעש"ט תמיד עשה משהו כזה, שר' חיים יוכל לצחוק עליו.
The Sanzer Rebbe heard via direct transmission that the old Belzer Rebbe, R. Shalom [d.1855], of blessed memory, recounted this from someone who was there.
1.
When R. Hayim of Sanz lay on his deathbed he called in all his disciples, foremost among them R. Zundel, the grandfather of the Belzer Rebbe. He blessed R. Zundel: “You shall yet have a son like myself.” R. Zundel was surprised, “Rebbe, at my age?” His daughter the Rebbezin Rebecca Hena cried out just then, “Father, I accept the blessing upon myself.”
2.
Since R. Hayim Sanz was a great scholar and saint, the Besht made great efforts to make him his disciple. He saw by his holy spirit that if he made him a Hasid the messiah would come. So, he came to Brody with ten of his choicest disciples to meet R. Hayim. He found him struggling over a difficult [passage in] Ez Hayim. R. Hayim showed him the difficulty and the Besht said to him: “You are studying the outer [dimension] – one must look for the inner [dimension]” and he explained to him the meaning of the Holy Ari. “And the entire house filled with light.” When R. Hayim beheld this, he cried out: “Long live my master, teacher, and rabbi!”
and he became his hasid. He then led him and his entourage out of the house.
However, contemplating the great deed he had accomplished, to make such a great scholar his disciple, he feared that this would lead him to pride, and he and all his disciples would be lost, heaven forbid. So, he sought out a way to turn R. Hayim Sanzer into an opponent.
In the market there were horses. The Besht went over to the horses and stroked and smacked them. When R. Hayim, of blessed memory, saw this he called out: “I don’t understand – this is not for me.” And he ceased being his hasid.
3.
The Belzer also recounted that the Besht came to Brody often. There is even to this day in Brody a wine cellar where the Besht used to regularly drink mead with his disciples. Whenever the Besht would come he would do something to please R. Hayim. He knew that R. Hayim enjoyed it when he heard something he could make fun of about the Besht so the Besht would always do something so that R. Hayim would have something to laugh at.
דער סאנדזער רבי האט געהערט איש מפי איש דאס דער אלטער בעלצער רבי ר' שלום זצ"ל האט דער-צעלט פון א יידן וואס וואס איס געווען דאביי.
1.
בשעת ר' חיים סאנץ איז געלעגען אויף דעם טויטען בעט האט ער העריינגערופען אלע זיינע תלמידים בראשם ר' זינדעל דעם בעלצער רבי'ס זיידע. האט ער ר' זינדעל געבענשט: וועסט נאך זוכה צו זיין צו האבען א זון אזוי ווי איך. ר' זינדעל האט זיך ערשטוינט. רבי – אין מיין עלטער? זיין טאכטער די רביצין {רבכה רענה} [רבקה הענא] האט דעמולס אויסגעשריען – טאטע איך נעם אויף זיך די ברכה.
2.
אזוי ווי דער ר' חיים סאנץ איס געווען דער גרויסער גאון {אן} [און] צדיק איס דעם בעשט שטארק געגאנגען דאריין ער זאל אים מאכען פאר {זיינען} [זיינעם] א תלמיד. ער האט געזען ברוח הקודש דאס אויב ער וועט אים מאכען פאר א חסיד וועט זיין ביאת משיח. איס ער געקומען מיט 10 תלמידים מובהקים קיין בראד זיך צו זען מיט ר' חיים. האט ער אים געטראפען ביי {זי} מוטשען ביי א הארבען עץ חיים. ר' חיים האט אים געוויזען וואס עס ארט אים. האט דער בעשט אים געזאגט: דו לערנסט די חיצוניות – מען דארף העריינקוקען אינ'ם פנימיות און האט אים אנטפלעקט די כוונה פונם {הר"י} [אר"י] הקדוש "וממלא כל הבית אורה". אזוי ווי ר' חיים האט דאס דערזעןדערזען האט ער אויסגעשריען: יחי אדוני ומורי ורבי! און איז געווארען זיינער א חסיד. דערנאך האט ער אים מיט זיינער {חברותה} [חברותא] ארויסגעפירט פון דער שטוב.
דער בעשט האט זיך אבער התבונן געווען וואס א גרויסער מעשה ער האט דא אויפגעטון – אזא גרויסען צדיק און גאון געמאכט פאר א תלמיד. אבער ער האט מורא געהאט דאס ער וועט באקומען גדלות פון דעם און ח"ו וועט ער אין אלע תלמידים ח"ו פערפאלען ווערען. האט ער געזוכט אן עצה ווי אזוי ר' חיים סאנצער צוריק מאכען פאר א מתנגד.
אין מארק זענען געווען פערד. איס דער בעשט צוגעגאנגען צו די פערד און האט זי געגלעט און געפאטשט. ווען ר' חיים זצ"ל האט דאס דערזען האט ער אויסגערופען: איך פערשטיי נישט – עס איס נישט פאר מיר און איס געווארען אויס חסיד.
3.
נאך האט דער בעלצער דערציילט. דער בעשט איסט איס אפט געקומען נאך בראד. עס איס אפילו נאך יעצט בנמצא אין בראד א וויינקעלער ווי דער בעש"ט האט ג שטענדיק געטרינקען {מעט} [מעד] מיט זיינע תלמידים. און שטענדיק ווען דער בעש"ט איס דארט געקומען האט ער געטון א מעשה נהנה צו זיין ר' חיים. ער האט געוויסט דאס ר' חיים האט הנאה ווען עס דערוואוסט דערווייסט זיך עפעס אב צולאכען פון דעם בעשט. האט דער בעשט אין מיסטען שטענדיק עפעס געטון אזא א זאך דאס ר' חיים זאל קענען לאכען דאפון.
הרבי מצאנז שמע איש מפי איש שהאדמו"ר הזקן מבעלז, רבי ר' שלום זצ"ל [נ. 1855] סיפר [זאת] מיהודי אחד שהיה שם.
(1.)
כשר' חיים מצאנז שכב על ערש דווי הוא קרא לכל התלמידים שלו, בראשם ר' זינדעל, סבו של הרבי מבעלז. הוא בירך את ר' זינדעל: "עוד תזכה שיהיה לך בן כמוני". ר' זינדעל היה מופתע. "רבי – בזקנותי?" באותו הרגע, בתו הרבנית רבקה הענא צעקה – "אבא, אני מקבלת את ברכתך עלי".
(2.)
מכיוון שר' חיים מצאנז היה גאון גדול וצדיק, הבעש"ט התאמץ מאוד לעשותו אחד מתלמידיו. הוא ראה ברוח הקודש שאם הוא יעשה ממנו חסיד, המשיח יבוא. הוא הגיע לברודי עם עשרה תלמידים נבחרים לפגוש את ר' חיים. הוא מצא אותו מתקשה בפסקה מעץ חיים. ר' חיים הראה לו את הקושי. הבעש"ט אמר לו: "אתה לומד את החיצוניות – צריך לעיין בפנימיות". והסביר לו את כוונת האר"י הקדוש "וממלא כל הבית אורה" מכיוון שר' חיים ראה זאת הוא צעק: "יחי אדוני ומורי ורבי!"
והוא נהייה חסיד שלו [=של הבעש"ט]. לאחר מכן הוא הוביל אותו עם החבורה שלו מחוץ לבית.
הבעש"ט תהה על המעשה הגדול שהוא עשה כאן – שהפך כזה צדיק גדול וגאון לתלמיד שלו; הוא ירא שמא מתוך כך יגיע לגדלוּת [=גאווה] ושחס ושלום הוא וכל תלמידיו יאבדו, אז הוא חיפש עצה כיצד להפוך את ר' חיים בחזרה למתנגד.
בשוק היו סוסים. הבעש"ט הלך אל הסוסים וליטף והכה אותם. כשר' חיים זצ"ל ראה זאת הוא קרא: "אני לא מבין – זה לא בשבילי". ופסק מלהיות חסיד.
(3.)
עוד סיפר הר' מבעלז שהבעש"ט היה מגיע לברודי לעיתים קרובות ושעדיין, אפילו בימינו, קיים בברודי מרתף היין בו הבעש"ט תמיד שתה מי-דבש עם התלמידים שלו. כמו כן, תמיד כשהבעש"ט היה מגיע לשם הוא היה עושה מעשה כלשהו כדי לשמח את ר' חיים. הוא ידע שר' חיים נהנה אם הוא מוצא משהו בגינו אפשר לצחוק על הבעש"ט. לכן, הבעש"ט תמיד עשה משהו כזה, שר' חיים יוכל לצחוק עליו.
The Sanzer Rebbe heard via direct transmission that the old Belzer Rebbe, R. Shalom [d.1855], of blessed memory, recounted this from someone who was there.
1.
When R. Hayim of Sanz lay on his deathbed he called in all his disciples, foremost among them R. Zundel, the grandfather of the Belzer Rebbe. He blessed R. Zundel: “You shall yet have a son like myself.” R. Zundel was surprised, “Rebbe, at my age?” His daughter the Rebbezin Rebecca Hena cried out just then, “Father, I accept the blessing upon myself.”
2.
Since R. Hayim Sanz was a great scholar and saint, the Besht made great efforts to make him his disciple. He saw by his holy spirit that if he made him a Hasid the messiah would come. So, he came to Brody with ten of his choicest disciples to meet R. Hayim. He found him struggling over a difficult [passage in] Ez Hayim. R. Hayim showed him the difficulty and the Besht said to him: “You are studying the outer [dimension] – one must look for the inner [dimension]” and he explained to him the meaning of the Holy Ari. “And the entire house filled with light.” When R. Hayim beheld this, he cried out: “Long live my master, teacher, and rabbi!”
and he became his hasid. He then led him and his entourage out of the house.
However, contemplating the great deed he had accomplished, to make such a great scholar his disciple, he feared that this would lead him to pride, and he and all his disciples would be lost, heaven forbid. So, he sought out a way to turn R. Hayim Sanzer into an opponent.
In the market there were horses. The Besht went over to the horses and stroked and smacked them. When R. Hayim, of blessed memory, saw this he called out: “I don’t understand – this is not for me.” And he ceased being his hasid.
3.
The Belzer also recounted that the Besht came to Brody often. There is even to this day in Brody a wine cellar where the Besht used to regularly drink mead with his disciples. Whenever the Besht would come he would do something to please R. Hayim. He knew that R. Hayim enjoyed it when he heard something he could make fun of about the Besht so the Besht would always do something so that R. Hayim would have something to laugh at.
דער סאנדזער רבי האט געהערט איש מפי איש דאס דער אלטער בעלצער רבי ר' שלום זצ"ל האט דער-צעלט פון א יידן וואס וואס איס געווען דאביי.
1.
בשעת ר' חיים סאנץ איז געלעגען אויף דעם טויטען בעט האט ער העריינגערופען אלע זיינע תלמידים בראשם ר' זינדעל דעם בעלצער רבי'ס זיידע. האט ער ר' זינדעל געבענשט: וועסט נאך זוכה צו זיין צו האבען א זון אזוי ווי איך. ר' זינדעל האט זיך ערשטוינט. רבי – אין מיין עלטער? זיין טאכטער די רביצין {רבכה רענה} [רבקה הענא] האט דעמולס אויסגעשריען – טאטע איך נעם אויף זיך די ברכה.
2.
אזוי ווי דער ר' חיים סאנץ איס געווען דער גרויסער גאון {אן} [און] צדיק איס דעם בעשט שטארק געגאנגען דאריין ער זאל אים מאכען פאר {זיינען} [זיינעם] א תלמיד. ער האט געזען ברוח הקודש דאס אויב ער וועט אים מאכען פאר א חסיד וועט זיין ביאת משיח. איס ער געקומען מיט 10 תלמידים מובהקים קיין בראד זיך צו זען מיט ר' חיים. האט ער אים געטראפען ביי {זי} מוטשען ביי א הארבען עץ חיים. ר' חיים האט אים געוויזען וואס עס ארט אים. האט דער בעשט אים געזאגט: דו לערנסט די חיצוניות – מען דארף העריינקוקען אינ'ם פנימיות און האט אים אנטפלעקט די כוונה פונם {הר"י} [אר"י] הקדוש "וממלא כל הבית אורה". אזוי ווי ר' חיים האט דאס דערזעןדערזען האט ער אויסגעשריען: יחי אדוני ומורי ורבי! און איז געווארען זיינער א חסיד. דערנאך האט ער אים מיט זיינער {חברותה} [חברותא] ארויסגעפירט פון דער שטוב.
דער בעשט האט זיך אבער התבונן געווען וואס א גרויסער מעשה ער האט דא אויפגעטון – אזא גרויסען צדיק און גאון געמאכט פאר א תלמיד. אבער ער האט מורא געהאט דאס ער וועט באקומען גדלות פון דעם און ח"ו וועט ער אין אלע תלמידים ח"ו פערפאלען ווערען. האט ער געזוכט אן עצה ווי אזוי ר' חיים סאנצער צוריק מאכען פאר א מתנגד.
אין מארק זענען געווען פערד. איס דער בעשט צוגעגאנגען צו די פערד און האט זי געגלעט און געפאטשט. ווען ר' חיים זצ"ל האט דאס דערזען האט ער אויסגערופען: איך פערשטיי נישט – עס איס נישט פאר מיר און איס געווארען אויס חסיד.
3.
נאך האט דער בעלצער דערציילט. דער בעשט איסט איס אפט געקומען נאך בראד. עס איס אפילו נאך יעצט בנמצא אין בראד א וויינקעלער ווי דער בעש"ט האט ג שטענדיק געטרינקען {מעט} [מעד] מיט זיינע תלמידים. און שטענדיק ווען דער בעש"ט איס דארט געקומען האט ער געטון א מעשה נהנה צו זיין ר' חיים. ער האט געוויסט דאס ר' חיים האט הנאה ווען עס דערוואוסט דערווייסט זיך עפעס אב צולאכען פון דעם בעשט. האט דער בעשט אין מיסטען שטענדיק עפעס געטון אזא א זאך דאס ר' חיים זאל קענען לאכען דאפון.
החסידות המאוחרת נתפסה והוצגה במחקר כתנועה של התמסדות והתקבעות שאיבדה את הרנסנס החסידי הראשוני, ואף התנוונה. לאחרונה חלו שינויים במחקר והוצגו שיטות וגישות יותר מורכבות שמוצאות מאפיינים ייחודים לחסידות המאוחרת.
