אודות מכון המחקר
החסידות המאוחרת נתפסה והוצגה במחקר כתנועה של התמסדות והתקבעות שאיבדה את הרנסנס החסידי הראשוני, ואף התנוונה. לאחרונה חלו שינויים במחקר והוצגו שיטות וגישות יותר מורכבות שמוצאות מאפיינים ייחודים לחסידות המאוחרת.
אצל המגיד היה נהוג שלאחר הטיש התלמידים עסקו בדברי התורה שאמר, הם חזרו עליהם והסבירו אותם אחד לשני.
פעם אחת, היה וויכוח על מאמר אחד והחליטו ללכת אל המגיד ולשאול אותו למה הוא התכוון.
בדרך-כלל, כשקרו דברים כאלו היו מבקשים מר’ שלמה לוצקער, הגבאי של המגיד, שישאל את המגיד בשבילם בגלל שלאחרים לא הייתה רשות להיכנס אליו.
אולם, אותו האירוע היה מאוחר בלילה ור’ שלמה לוצקער כבר הלך הביתה, אז החליטו שהתני”א יהיה זה שיכנס אל המגיד לברר. דפק התני”א על הדלת והמגיד קרא “מי זה?”, ענה התני”א “אני!” שאל המגיד עוד הפעם והתני”א חזר על תשובתו “אני!”
לאחר מספר פעמים שכך ענו זה לזה, ענה התני”א בפעם האחרונה: “זלמיניו”. (כך המגיד קרא לתני”א). כשהוא ענה ‘זלמיניו’, המגיד בעצמו פתח לו את הדלת והרשה לו להיכנס.
מנהג נוסף אצל המגיד היה שבפתאומיות הוא היה אומר לאחד מתלמידיו “עליך ללכת לשם” או למקום אחר, ונהג לתת הוראות להיכן ללכת.
כשהתני”א היה בתוך החדר, אמר לו המגיד: “זלמיניו – מחר עליך לנסוע לכפר [הספציפי הזה] וללבוש בגדים פשוטים שלא יכירו אותך.”
מובן מאליו שהתני”א ציית לדבריו של המגיד, והגיע אל הכפר בדיוק כשהם חיפשו עשירי למניין עבור חופה וקידושין. נגיד הכפר חיתן את אחד מילדיו והיה חסר לו מניין. צירפו את התני”א למניין ונוכחותו התקבלה בהערכה רבה. לאחר החופה, הזמינו אותו לסעודת מצווה והושיבו אותו בקצה השולחן.
השולחן היה ערוך בעושר גדול ו[האוכל] הוגש בכלי כסף יקרים.
לאחר המרק ניגש אליו המשרת ולחש לו בסוד “דוד יקר, חסרה כף, בבקשה השב אותה!” התני”א הנרגש, השיב בהחלטיות “זה לא אני!”
כך היה עשר פעמים – המשרת ביקש ממנו להחזיר את הכף והתני”א צעק “זה לא אני!”
הנגיד הבחין בהתרחשות ואמר “אבל היהודי מתעקש כל כך, שצריך לבדוק את המשרת בעצמו!” ואכן מצאו אצל המשרת את הגניבה. אז פייסו את התניא והוא חזר לביתו.
המנהג היה שאלו שחוזרים מכזאת שליחות, צריכים לדווח עליה למגיד כשהם חוזרים. לכן, כשהתני”א הגיע הוא הלך מיד אל ביתו של המגיד, אך לפני שדפק על הדלת המגיד פתח אותה והושיט את ידו לשלום. “זלמיניו” הוא אמר “עכשיו אתה מבין כבר, שאחרי פעם אחת שאומרים “אני” חייב לעבור את הייסורים בלצעוק 10 פעמים “לא אני!”
ר’ מרדכי שלום יוסף פרידמן – הרבי מסדיגורה
שמע בי”ט כסליו, בטיש של אביו, ר’ אהרון.
At the Maggid, It was customary for the students to discuss and repeat his sermon to each other after the tish (spiritual meal). On one occasion, there was a debate about a particular saying, and the students decided to consult the Maggid for clarification. Usually, R. Shlomo of Lutzk, the Maggid’s gabbai, was the one who would ask the Maggid for clarification in such situations, as no one else was allowed to enter without permission. However, it was already late at night, and R. Shlomo of Lutzk had returned home. Therefore, the students decided that the Tanya should be the one to enter and ask the Maggid. The Tanya knocked on the door, and when the Maggid asked who was there, the Tanya replied, “I.” The Maggid asked again, and the Tanya repeated, “I.” This continued for several times until the Tanya finally answered with “Zalmenu,” (the Maggid’s nickname for the Tanya). Upon hearing the response, the Maggid personally opened the door and let him in. Another frequent custom at the Maggid was for him to unexpectedly tell one of his students, “You should go there”—or to a different location—and he would give directions. After the Tanya entered the Maggid’s room, the Maggid instructed him, “Zalmenu, tomorrow you should travel to this specific village, dressed in simple clothing so as not to be recognized.” Naturally following the Maggid’s directive, the Tanya arrived at the village just as
they needed a tenth man to complete a minyan (quorum) for a marriage ceremony. The rich man of the village was marrying off a child and a minyan was lacking. The Tanya participated in the minyan, and his presence was greatly appreciated. After the ceremony, he was invited to a lavish feast and seated at the edge of the table, which was set with expensive silver tableware. After the soup course, the servant approached him and whispered a secret into his ear “Dear uncle, a spoon is missing. Please return it.” The Tanya was deeply affected [by this accusation] and asserted, “Not I!” This back-and-forth was repeated ten times. The servant instructed him to return the spoon and the Tanya yelled, “Not I.” The rich man observed the situation and remarked, “He is fiercely holding his own! They ought to examine the servant himself.” Indeed they found that the servant had stolen the object. They appeased the Tanya and he returned home. It was customary for those who went on such missions to report back to the Maggid upon their return. Therefore, the Tanya went directly to the Maggid’s residence and, before he could even knock on the door, the Maggid opened it, stretched out his hand, and welcomed him, saying, “Zalmenu, now you already understand that for once saying ‘I’, you must suffer ten times by saying, “Not I.”
Y.F.
Mordechai Shalom Yosef Friedman-Sadagorer Rebbe
Heard on the 19th of Kislev at a tish of his father, R. Aharon
ביים מגיד איז געווען א מנהג אז נאך דעם טיש פלעגט די תלמידים מסביר זיין די דברי תורה און איבערזאגען איינער דעם אנדערען.
אמאל איז געווען א שפארעכס איבער א מאמר און מען איז געקומען צום באשלוס איבערצופרעגען דעם מגיד דא וואס ער האט געמיינט.על פי רוב ווען עס האט זיך געמאכט אזוי א פאל האט מען געבעטען ר’ שלמה לוצקער דעם מגיד’ס גבאי ער זאל איבער פרעגען ווייל אן אנדערער האט נישט געטורט אריין אן רשות.
ביי דער מעשה איז שוין געווען שפעט ביי נאכט און ר’ שלמה לוצקער איז שוין {געווען} אהיימגעגאנגען.
האט מען באשלאסען אז דער תני”א זאל אריינגעען צום מגיד איבערצופרעגען. האט דער תני”א אנגעקלאפט אין דער טיר און דער מגיד האט געפרעגט ווער איז? ענטפערט דער תניא: “איך”!
האט דער מגיד נאכאמאל געפרעגט און דער תני”א ווייטער געענטפערט “איך”!נאך עטלעכע מאל אזוי געפרעגט און געענטפערט ביז דער תני”א האט געענטפערט צום לעצטען מאל: זלמינו. (אזוי האט דער מגיד גערופען דעם תני”א) אז ער האט געענטפערט זלמיניו האט דער מגיד אליין געעפענט די טור טיר און אים אריינגעלאזט.נאך איז געווען א מנהג אז ביים מגיד פלעגט זיך טרעפען אפט דאס פלוצלינג פלעגט דער מגיד זאגען צו איינעם פון זיינע תלמידים – גע דו זאלטס געען דארט – צו אין אן אנדערן ארט און פלעגט געבען אנווייזונגען וואו צו געען.
אז דער תני”א איז שוין געווען אים חדר פון דעם {תני”א} [מגיד] האט אים דער מגיד געזאגט: זלמינו – מארגען זאלסט דו פארען אין דעם און דעם דארף און זאלסטו אנטון פשוטע קליידער אז מען זאל דיך נישט דערקענען.
דער תני”א האט נאטירליך אויסגעפאלגט דעם מגיד’ס באפעל און איז
געקומען אין דארף אריין פונקט ווי מען האט געזוכט א צענטען צו א מנין ביי א חופה וקדושין. דער נגיד פון דעם דארף האט חתונה געמאכט און עס האט געפעלט צום מנין. האט מען דעם תני”א {איינגערעכנעט} [אריינגערעכענט] צום מנין און זיך שטארק דערפרייט מיט אים. נאך דער חופה האט מען אים איינגעלאדען צו דער סעודת מצוה און מען האט אים געזעצט ביים עק סוף פון דעם טיש.
דער טיש איז געווען געדעקט זייער רייך און מען האט סערווירט מיט זילבערנע עס באשטעק.
נאך דער זופ קומט צו אים צו דער משרת און רוימט אים אן א סוד – “פעטער לעבען – עס פעלט א לעפעל – גיבט אים זיישע מוחל אב!” דער תני”א האט זיך געפילט שטארק באטראפען – און האט געטענעט נישט איך.
אזוי איז געווען 10 מאל – דער משרת האט אים געהייסען אבגעבען דעם לעפעל און דער תני”א האט געשריען נישט איך.
דער נגיד האט געזען וואס עס געט אן – האט ער געזאגט אבער דער ייד איז אזוי שטארק ביי זיך זאל מען באזו באזוכען דעם משרת אליין. – און מען האט תאקי אליין געפונען ביי אים די גניבה. מען האט דעם תני”א מפייס געווען און דעם תני”א איז אהיימגעקומען.
דער מנהג איז געווען אז ווען מען איז צוריקגעקומען פון אזא שליחות האט מען זיך צום ערשטען געדארפט מעלדען בייים מגיד. דאפאר איז דער תניא זאפארט צוגעגאנגען צו דעם מגיד’ס דירה און נאך עדער ער האט אנגעקלאפט אין דער טיר האט דער מגיד אויפגעמאכט די טיר – אויסגעשטעקט די האנד און אים געגעבען שלום. “זלמינו – האט ער געזאגט – יעצט פאר-שטייסט דו שוין אז פאר איינמאל זאגען איך מוס מען 10 מאל האבענדיג יסורים שרייען נישט איך.
ר’ מרדכי שלום יוסף פרידמאן – סאדאגארער רבי
געהערט י”ט כסליו ביים טיש פון זיין פאטער ר’ אהרן
אצל המגיד היה נהוג שלאחר הטיש התלמידים עסקו בדברי התורה שאמר, הם חזרו עליהם והסבירו אותם אחד לשני.
פעם אחת, היה וויכוח על מאמר אחד והחליטו ללכת אל המגיד ולשאול אותו למה הוא התכוון.
בדרך-כלל, כשקרו דברים כאלו היו מבקשים מר’ שלמה לוצקער, הגבאי של המגיד, שישאל את המגיד בשבילם בגלל שלאחרים לא הייתה רשות להיכנס אליו.
אולם, אותו האירוע היה מאוחר בלילה ור’ שלמה לוצקער כבר הלך הביתה, אז החליטו שהתני”א יהיה זה שיכנס אל המגיד לברר. דפק התני”א על הדלת והמגיד קרא “מי זה?”, ענה התני”א “אני!” שאל המגיד עוד הפעם והתני”א חזר על תשובתו “אני!”
לאחר מספר פעמים שכך ענו זה לזה, ענה התני”א בפעם האחרונה: “זלמיניו”. (כך המגיד קרא לתני”א). כשהוא ענה ‘זלמיניו’, המגיד בעצמו פתח לו את הדלת והרשה לו להיכנס.
מנהג נוסף אצל המגיד היה שבפתאומיות הוא היה אומר לאחד מתלמידיו “עליך ללכת לשם” או למקום אחר, ונהג לתת הוראות להיכן ללכת.
כשהתני”א היה בתוך החדר, אמר לו המגיד: “זלמיניו – מחר עליך לנסוע לכפר [הספציפי הזה] וללבוש בגדים פשוטים שלא יכירו אותך.”
מובן מאליו שהתני”א ציית לדבריו של המגיד, והגיע אל הכפר בדיוק כשהם חיפשו עשירי למניין עבור חופה וקידושין. נגיד הכפר חיתן את אחד מילדיו והיה חסר לו מניין. צירפו את התני”א למניין ונוכחותו התקבלה בהערכה רבה. לאחר החופה, הזמינו אותו לסעודת מצווה והושיבו אותו בקצה השולחן.
השולחן היה ערוך בעושר גדול ו[האוכל] הוגש בכלי כסף יקרים.
לאחר המרק ניגש אליו המשרת ולחש לו בסוד “דוד יקר, חסרה כף, בבקשה השב אותה!” התני”א הנרגש, השיב בהחלטיות “זה לא אני!”
כך היה עשר פעמים – המשרת ביקש ממנו להחזיר את הכף והתני”א צעק “זה לא אני!”
הנגיד הבחין בהתרחשות ואמר “אבל היהודי מתעקש כל כך, שצריך לבדוק את המשרת בעצמו!” ואכן מצאו אצל המשרת את הגניבה. אז פייסו את התניא והוא חזר לביתו.
המנהג היה שאלו שחוזרים מכזאת שליחות, צריכים לדווח עליה למגיד כשהם חוזרים. לכן, כשהתני”א הגיע הוא הלך מיד אל ביתו של המגיד, אך לפני שדפק על הדלת המגיד פתח אותה והושיט את ידו לשלום. “זלמיניו” הוא אמר “עכשיו אתה מבין כבר, שאחרי פעם אחת שאומרים “אני” חייב לעבור את הייסורים בלצעוק 10 פעמים “לא אני!”
ר’ מרדכי שלום יוסף פרידמן – הרבי מסדיגורה
שמע בי”ט כסליו, בטיש של אביו, ר’ אהרון.
At the Maggid, It was customary for the students to discuss and repeat his sermon to each other after the tish (spiritual meal). On one occasion, there was a debate about a particular saying, and the students decided to consult the Maggid for clarification. Usually, R. Shlomo of Lutzk, the Maggid’s gabbai, was the one who would ask the Maggid for clarification in such situations, as no one else was allowed to enter without permission. However, it was already late at night, and R. Shlomo of Lutzk had returned home. Therefore, the students decided that the Tanya should be the one to enter and ask the Maggid. The Tanya knocked on the door, and when the Maggid asked who was there, the Tanya replied, “I.” The Maggid asked again, and the Tanya repeated, “I.” This continued for several times until the Tanya finally answered with “Zalmenu,” (the Maggid’s nickname for the Tanya). Upon hearing the response, the Maggid personally opened the door and let him in. Another frequent custom at the Maggid was for him to unexpectedly tell one of his students, “You should go there”—or to a different location—and he would give directions. After the Tanya entered the Maggid’s room, the Maggid instructed him, “Zalmenu, tomorrow you should travel to this specific village, dressed in simple clothing so as not to be recognized.” Naturally following the Maggid’s directive, the Tanya arrived at the village just as
they needed a tenth man to complete a minyan (quorum) for a marriage ceremony. The rich man of the village was marrying off a child and a minyan was lacking. The Tanya participated in the minyan, and his presence was greatly appreciated. After the ceremony, he was invited to a lavish feast and seated at the edge of the table, which was set with expensive silver tableware. After the soup course, the servant approached him and whispered a secret into his ear “Dear uncle, a spoon is missing. Please return it.” The Tanya was deeply affected [by this accusation] and asserted, “Not I!” This back-and-forth was repeated ten times. The servant instructed him to return the spoon and the Tanya yelled, “Not I.” The rich man observed the situation and remarked, “He is fiercely holding his own! They ought to examine the servant himself.” Indeed they found that the servant had stolen the object. They appeased the Tanya and he returned home. It was customary for those who went on such missions to report back to the Maggid upon their return. Therefore, the Tanya went directly to the Maggid’s residence and, before he could even knock on the door, the Maggid opened it, stretched out his hand, and welcomed him, saying, “Zalmenu, now you already understand that for once saying ‘I’, you must suffer ten times by saying, “Not I.”
Y.F.
Mordechai Shalom Yosef Friedman-Sadagorer Rebbe
Heard on the 19th of Kislev at a tish of his father, R. Aharon
ביים מגיד איז געווען א מנהג אז נאך דעם טיש פלעגט די תלמידים מסביר זיין די דברי תורה און איבערזאגען איינער דעם אנדערען.
אמאל איז געווען א שפארעכס איבער א מאמר און מען איז געקומען צום באשלוס איבערצופרעגען דעם מגיד דא וואס ער האט געמיינט.על פי רוב ווען עס האט זיך געמאכט אזוי א פאל האט מען געבעטען ר’ שלמה לוצקער דעם מגיד’ס גבאי ער זאל איבער פרעגען ווייל אן אנדערער האט נישט געטורט אריין אן רשות.
ביי דער מעשה איז שוין געווען שפעט ביי נאכט און ר’ שלמה לוצקער איז שוין {געווען} אהיימגעגאנגען.
האט מען באשלאסען אז דער תני”א זאל אריינגעען צום מגיד איבערצופרעגען. האט דער תני”א אנגעקלאפט אין דער טיר און דער מגיד האט געפרעגט ווער איז? ענטפערט דער תניא: “איך”!
האט דער מגיד נאכאמאל געפרעגט און דער תני”א ווייטער געענטפערט “איך”!נאך עטלעכע מאל אזוי געפרעגט און געענטפערט ביז דער תני”א האט געענטפערט צום לעצטען מאל: זלמינו. (אזוי האט דער מגיד גערופען דעם תני”א) אז ער האט געענטפערט זלמיניו האט דער מגיד אליין געעפענט די טור טיר און אים אריינגעלאזט.נאך איז געווען א מנהג אז ביים מגיד פלעגט זיך טרעפען אפט דאס פלוצלינג פלעגט דער מגיד זאגען צו איינעם פון זיינע תלמידים – גע דו זאלטס געען דארט – צו אין אן אנדערן ארט און פלעגט געבען אנווייזונגען וואו צו געען.
אז דער תני”א איז שוין געווען אים חדר פון דעם {תני”א} [מגיד] האט אים דער מגיד געזאגט: זלמינו – מארגען זאלסט דו פארען אין דעם און דעם דארף און זאלסטו אנטון פשוטע קליידער אז מען זאל דיך נישט דערקענען.
דער תני”א האט נאטירליך אויסגעפאלגט דעם מגיד’ס באפעל און איז
געקומען אין דארף אריין פונקט ווי מען האט געזוכט א צענטען צו א מנין ביי א חופה וקדושין. דער נגיד פון דעם דארף האט חתונה געמאכט און עס האט געפעלט צום מנין. האט מען דעם תני”א {איינגערעכנעט} [אריינגערעכענט] צום מנין און זיך שטארק דערפרייט מיט אים. נאך דער חופה האט מען אים איינגעלאדען צו דער סעודת מצוה און מען האט אים געזעצט ביים עק סוף פון דעם טיש.
דער טיש איז געווען געדעקט זייער רייך און מען האט סערווירט מיט זילבערנע עס באשטעק.
נאך דער זופ קומט צו אים צו דער משרת און רוימט אים אן א סוד – “פעטער לעבען – עס פעלט א לעפעל – גיבט אים זיישע מוחל אב!” דער תני”א האט זיך געפילט שטארק באטראפען – און האט געטענעט נישט איך.
אזוי איז געווען 10 מאל – דער משרת האט אים געהייסען אבגעבען דעם לעפעל און דער תני”א האט געשריען נישט איך.
דער נגיד האט געזען וואס עס געט אן – האט ער געזאגט אבער דער ייד איז אזוי שטארק ביי זיך זאל מען באזו באזוכען דעם משרת אליין. – און מען האט תאקי אליין געפונען ביי אים די גניבה. מען האט דעם תני”א מפייס געווען און דעם תני”א איז אהיימגעקומען.
דער מנהג איז געווען אז ווען מען איז צוריקגעקומען פון אזא שליחות האט מען זיך צום ערשטען געדארפט מעלדען בייים מגיד. דאפאר איז דער תניא זאפארט צוגעגאנגען צו דעם מגיד’ס דירה און נאך עדער ער האט אנגעקלאפט אין דער טיר האט דער מגיד אויפגעמאכט די טיר – אויסגעשטעקט די האנד און אים געגעבען שלום. “זלמינו – האט ער געזאגט – יעצט פאר-שטייסט דו שוין אז פאר איינמאל זאגען איך מוס מען 10 מאל האבענדיג יסורים שרייען נישט איך.
ר’ מרדכי שלום יוסף פרידמאן – סאדאגארער רבי
געהערט י”ט כסליו ביים טיש פון זיין פאטער ר’ אהרן
החסידות המאוחרת נתפסה והוצגה במחקר כתנועה של התמסדות והתקבעות שאיבדה את הרנסנס החסידי הראשוני, ואף התנוונה. לאחרונה חלו שינויים במחקר והוצגו שיטות וגישות יותר מורכבות שמוצאות מאפיינים ייחודים לחסידות המאוחרת.
